Interpretacja przepisów ustawy lutowej dokonana w ramach rozpoznawania kasacji jest często przywoływana przez sądy powszechne przy rozstrzyganiu spraw w toku pierwszej i drugiej instancji. Dlatego formułując wniosek o zadośćuczynienie lub odszkodowanie warto znać tezy z najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego. Poniżej prezentujemy dwa wątki, które w 2022 r. wielokrotnie przewijały się w wyrokach i postanowieniach wydanych przez Sąd Najwyższy.
Sąd Najwyższy co do zasady odrzucał kasacje, w których kwestionowano w istocie jedynie wysokość zasądzonego zadośćuczynienia lub odszkodowania. „Zarzut niewłaściwego ustalenia kwoty zadośćuczynienia mógłby hipotetycznie okazać się skuteczny wyłącznie wówczas, gdy suma ta została określona z oczywistym naruszeniem reguł obowiązujących w tym zakresie. Może o tym świadczyć w szczególności przyznanie zadośćuczynienia wręcz symbolicznego, zamiast stanowiącego rekompensatę doznanej krzywdy. O rażącym naruszeniu prawa można bowiem mówić, przede wszystkim, w tych przypadkach, kiedy zasądzona kwota odbiega od rozmiaru poniesionej krzywdy w sposób rażący, jaskrawy, niedający się wprost pogodzić z poczuciem sprawiedliwości. Tylko bowiem wówczas należałoby uznać, że orzeczone zadośćuczynienie nie ma charakteru »odpowiedniego« w rozumieniu art. 445 § 1 i 2 k.c.” Powyższe jest fragmentem uzasadnienia Postawienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2022 r., IV KK 650/21. Takie same wnioski zostały sformułowane w Postanowieniu SN z dnia 15 lutego 2022 r., sygn. akt II KK 614/21, Postanowieniu SN z dnia 4 kwietnia 2022 r., sygn. akt II KK 113/55, Postanowienie SN z dnia 22 września 2022 r., sygn. akt I KK 326/22 oraz Postanowieniu SN z dnia 20 października 2022 r., sygn. akt V KK 283/22). Jest to kontynuacja linii orzeczniczej wypracowanej w latach wcześniejszych, od której wyłomy zdarzają się bardzo rzadko. Analizując wysokości kwot, których dotyczyły przywołane sprawy, upraszczając (każdy stan faktyczny jest inny, różni się okresem pozbawienia wolności, warunkami, dodatkowymi szykanami w miejscu odosobnienia itd.) należy przyjęć, że skuteczne podważanie rozstrzygnięć sądów apelacyjnych co do wysokości kompensat na drodze kasacji może mieć miejsce tylko wówczas, gdy rząd ich wielkości wynosi kilkanaście tysięcy złotych przy założeniu wielomiesięcznego pozbawienia wolności.
Przedmiotem kilku rozstrzygnięć Sądu Najwyższego w 2022 r. było także ocena, czy samą odmowę odbycia służby wojskowej lub złożenia przysięgi wojskowej należy uznać za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (co – jeżeli spowodowałoby represję w postaci pozbawienia wolności – byłoby przesłanką do orzeczenia kompensaty). Zdaniem Sądu Najwyższego, akt taki niepołączony z innymi działaniami, nie może być uznany za działalność niepodległościową: „odmowy złożenia przysięgi wojskowej przez osobę powołaną do służby wojskowej w okresie PRL, nie można w każdym wypadku utożsamiać z postawą patriotyczną i działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, a w konsekwencji skazania za tego rodzaju zaniechanie nie można automatycznie uznać za represję za działalność niepodległościową, o której mowa w art. 1 ust. 1 cyt. wyżej ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Pod przepisy powyższej ustawy nie podlegają chociażby osoby, które odmówiły złożenia przysięgi wojskowej m.in. ze względu na przekonania religijne lub poglądy społeczno - polityczne (np. pacyfizm), czy też osoby uchylające się od odbycia służby wojskowej. Ocena prawna tego rodzaju czynu, przez pryzmat spełnienia przesłanki określonej w art. 1 ust. 1 ustawy lutowej winna być więc dokonywana indywidualnie w realiach konkretnej sprawy, ze szczególnym uwzględnieniem motywów, jakimi kierowała się osoba odmawiająca złożenia przysięgi wojskowej oraz prowadzonej przez nią działalności o charakterze niepodległościowym. (…) M. A. został skazany wyłącznie za odmowę wierności ówczesnej władzy ludowej oraz nierespektowanie sojuszu ze Związkiem Radzieckim, a nie za odmowę pełnienia służby wojskowej, którą chciał odbyć. Skazanie wnioskodawcy miało więc charakter represji za jego patriotyczną postawę i działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego” (Postanowienie SN z dnia 29 marca 2022 r., sygn. akt I KA 4/22). Odmowa złożenia przysięgi wojskowej została więc uznana za akt działalności niepodległościowej, jednak wyłącznie dla tego, że represjonowany motywowany był do tego niechęcią okazania wierności „władzy ludowej” oraz sojuszowi z ZSRS. Zasada taka wyrażona została także w Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2022 r., sygn. akt I KZ 9/22: „odmowa pełnienia takiej przysięgi nie może być samoistną i skuteczną przesłanką unieważnienia orzeczenia w trybie ustawy lutowej, gdyż nie można stawiać znaku równości pomiędzy tego rodzaju postępowaniem a działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której mowa w tej ustawie” oraz w Postanowieniu SN z dnia 22 czerwca 2022 r., sygn. akt I KZ 8/22: „odmowa służby wojskowej w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., a więc również i uchylanie się od niej, może być w niektórych sytuacjach uznana za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Warunkiem takiej oceny wskazanego zachowania określonej osoby jest ustalenie, że zachowanie to było ukierunkowane przeciwko działalności wojska jako narzędzia władzy autorytarnej, przy użyciu którego władza ta realizowała jej cele w zakresie polityki wewnętrznej lub zewnętrznej, wskazujące na brak suwerenności państwa, które to cele nie były związane z obronnością, a nadto osoba ta wyraźnie swoje stanowisko manifestowała. Oczywiste jest więc, że poglądy i przekonania pacyfistyczne określonej osoby i odmowa z ich powodu służby wojskowej nie mogłyby samoistnie przemawiać za oceną takiej odmowy jako zachowania niepodległościowego w rozumieniu ustawy lutowej.”